دین و عقیده بدون اختلاف نتواند بود،

فوائد اختلاف و تفرقه در ظهورات و ادیان و آراء بشرى،

حیرانى سر آغاز بحث و تحقیق است،

مبدأ ومنشا خلاف تعیّن و تشخّص است،

اختلاف مراتب ظهور و تجلّى،

انکار مخالفان زاده طرد باطنى انبیا و اولیاست،

برای حکمت است: این جمله دوگونه تفسیر می پذیرد: یکی این که جنگی نیست واین بحث ها برای آن است که علمای مذاهب وحکما بازار حکمت خود را گرم کنند، مثل ستیزهْ خرفروشان که بر سر خرید وفروش ستوران خود جنگ زرگری می کنند تا مشتری را بفریبند ومال را به او بفروشند. تفسیر دیگر این است که در این ستیز ها حکمتی است که مارا به اندیشیدن وادار می کند وموجب می شود که حقیقت عالم را بشناسیم وبپذیریم.

صنعت است: یعنی ساختگی وظاهری است، حقیقت ندارد.

حیرانی: مرحله یی است که دلیل وبرهان مشکل سالک را حل نمی کند وباید همهْ دانسته ها واندیشه ها را ویران کند تا شاید در زیر ویرانه گنج حقیقت را بیابد.پسحیرت موجب آن مى‏شود که ما بدلیل موجود بسنده نکنیم و بجست و جوى دلیل و یا راه نو براى کشف مطلب بپردازیم و آن وقتى میسر مى‏شود که همت ما بدان چه هست قناعت نورزد و بتقلید اکتفا نکند.بدین مناسبت مولانا حیرانى را در معنى انصراف از استدلال و توسل بنیروى عقل استعمال کرده است، حیرت موجب قلق و نگرانى خاطر است و آن ذهن را بپژوهش و کاوش و فحص دلایل تازه وادار مى‏کند و بدین معنى عین هدایت و حیات فکرى است، ابن عربى مى‏گوید: «فَالهُدى هو اَن یَهتَدى الانسانُ اِلى الحَیرةِ فَیَعلمَ اَنَّ الامرَ حَیرةٌ وَ الحیرةُ قَلَقٌ وَ حرکةٌ و الحرکةُ حیاةٌ.»[1]

گنج باید جُست: مراد از گنج دراین جا حقیقت عالم یا حقیقت ادیان است.

توَهُّم: آن دسته از دانش وآگاهی ودانستنی ها که ما را از حقیقت دور نماید.

عمارت : آبادانی ظاهری و یا زندگی این جهانی است.

هستی : در زبان مولانا توجه به خود و حیات مادی و به تعبیر دیگر خودبینی و خود‌خواهی است و هرجا که این باشد، جنگ است.

نیست : یعنی کسی که از هستی خود گذشته و در حق فانی است. انسانِ فانیِ در حق، از تعیّنات و علایق زندگی این جهانی ننگ دارد. آنان که به مقام فناءفی‌الله رسیده‏اند از مردمِ خودبین و دنیاپرست بیزارند. موسی با این‌که فرعون را به سوی خدا می‏خواند اما درونش فرعون را با چوب رد می‏کرد و پس می‏زد.

واداد: عمل پس دادن، پس زدن، رد.

بیست :مخفف بایست؛ یعنی صبر کن، شتاب نکن.

چوب رد: چوبى که بوسیله‏ى آن مرغان و ستوران را عقب مى‏زنند و نیز چوب دو شاخى که فراشان حکام، مردم را در سر راه آنها پس و پیش مى‏کردند، دور باش.

 نعل باز گونه: بکنایه، کارى غلط انداز، وانمودن چیزى بمصلحت بر خلاف ظاهر بمناسبت آن که دزدان یا جنگاوران یا مردم فرارى نعل اسب را وارونه مى‏زدند بدان گونه که دو سر نعل را بر خلاف معمول (در پا) مرکب مى‏کوفتند (و در دست بعکس آن) تا جهت سیر خود را پنهان دارند.

( 2485) آیا این جنگ واقعى نبوده و مثل جنگ خر فروشان و دلالان جنگ مصلحتى است.( 2486) یا هیچ یک از اینها نبوده و جاى حیرت است و عالمیست که ما بى‏خود براى فهم آن کوشش کرده و متحیر مى‏شویم بلى این جستجو و گفتگوها خرابى و ویرانى است باید در این ویرانه گنج پیدا کرد.( 2487) نه چنین است آن چه را تو گنج تصور مى‏کنى از این تو هم گنج را گم خواهى کرد.( 2488) و هم و عقیده و رأى تو بمنزله آبادى و عمارت است و در آبادى گنج نخواهد بود.( 2489) در عمارت و آبادى هستى و جنگ حکم‏فرماست و جاییست که نیست از هست ننگ دارد.( 2490) چنین نیست که هست از نیستى فریاد کند بلکه نیست هست را عقب زده و مردود مى‏سازد.( 2491) تو نگو که من از نیست گریزانم بلکه او از تو مى‏گریزد.( 2492) در ظاهر ترا بسوى خود مى‏خواند و در باطن با چوب رد از خود مى‏راند و دورت مى‏کند.() جمعى در آتش بوده و چون گل خندانند و قومى در گلستان با رنج و درد بسر مى‏برند. ( 2493) اینها نعلهاى وارونه است و یقین بدان که نفرت فرعون از موسى از ناحیه موسى بوده و عامل اصلى آن در او است.

آیا این نزاع و جنگ در عالم کثرت، جنگ حکمتی است، یعنی در این نزاع، حکمت و مصلحتی نهفته است، یا جنگ صنعتی است و به قول معروف جنگ زرگری است، که میان خرفروشان مرسوم بود تا مشتری را بفریبند؟ یا نه جنگ حکمتی است و نه جنگ صنعتی و ساختگی، بلکه حیرانی است. در این مورد حیرتی وجود دارد که همگان درآن غرقند. به همین دلیل مولانا می‏گوید: این کثرت و تبعات آن را رها کن و به دنبال گنج وحدت برو، زیرا این کثرات و نزاها و اختلافات و کشمکش‌ها جز ویرانی و خرابی ثمر دیگری ندارد. باید به حیرانی بر‌گشت، چون مرحله‏ای است که مشکل سا‌لک با دلیل و برهان حل نمی‏‏شود و باید همهْ دانسته‏ها و اندیشه‏ها را ویران کند تا شاید در زیر ویرانه، گنج حقیقت را بیابد.

مشکل این است که ما دانش و اندیشهْ خود را آگاهی از این حقیقت می‏شماریم و همین توهّم، ما را از حقیقت دور می‏کند.

مولانا می‏گوید: این‌که فرعون از موسی بیزار بود ظاهر قضیه است. حقیقت این است که نفرت و بیزاری از جانب موسی کلیم الله است، اما جلوهْ ظاهری آن مثل کار دزدان و فراریان است که نعل اسب را در جهت معکوس نصب می‏کردند تا تعقیب کنندگان را به اشتباه بیندازند.پس مقصود آنست که موسى در باطن از باب عدم تجانس فرعون را رد مى‏کرد و نفرت فرعون انعکاس نفرت باطنى موسى بود از وى.

همچنین مولانا می گوید:اختلاف عقاید و آراء مذهبى و هر خلافى در امور ذهنى و خارجى سبب مى‏شود که نیروى داورى انسان به کار افتد و در تفاوت آنها نیک بیندیشد تا بتواند یکى را بر دیگرى ترجیح دهد، این تامل قوه‏ى قضاوت آدمى را نیرومند مى‏سازد زیرا داورى و ترجیح در موردى صورت مى‏گیرد که دو نظر یا دو چیز بر انسان عرضه شود، داورى نسبت بیک چیز بدون وجود طرف مقابل متصور نیست مثل اینکه قاضى دادگسترى تا نزاعى و خلافى نباشد، مأمور رسیدگى نتواند بود، کسانى که چیزهاى مختلف مى‏بینند یا بنظرهاى متفاوت گوش مى‏دهند، بالطبع وسعت اطلاع بیشتر و تشخیص قوى تر دارند پس جنگ رنگ با بى‏رنگ موافق حکمت آفرینش است.

و اگر ظهور وحدت در کثرت مراد باشد آن گاه مى‏توان گفت که اسما و صفات متقابل و یا طبایع مختلف مخلوقات هر یک تقاضاى ظهور و تجلى در عالم خلق و شهادت مى‏کنند و نتیجه‏ى آن، ظهور قدرت حق و مراتب استعداد خلق است خواه خیر یا شریر و خواه مومن یا کافر و بنا بر این اختلافى که در موجودات تعین پذیر مى‏بینیم و نیز خلاف آنها با حضرت بى‏نشان، مقتضاى حکمت الهى است بواسطه‏ى آن که رفع خلاف و رجوع بوحدت صرف، مستلزم آنست که احکام عالم صورت از میان بر خیزد و اسرار خلقت پنهان ماند.